خادم | شهرآرانیوز؛ نمایشگاه کتاب تهران، بزرگترین رویداد ایران در حوزه کتاب است که همه ساله در اردیبهشت ماه برگزار میشود. این نمایشگاه، علی رغم نکات مثبت، همیشه با نقدهایی نیز همراه بوده است: برخی آن را صرفا فروشگاهی بزرگ میدانند نه آنچه به معنای واقعی نمایشگاه کتاب با کارکردهای آن است؛ برخی هم از جانماییها و مساحت غرفهها گلایه دارند.
جمع آوری برخی کتابهای دارای مجوز از نمایشگاه در برخی سالها از دیگر مسائلی بوده که -به خصوص در فضای مجازی- بازخوردهای منفی زیادی از سمت اهل فرهنگ دریافت کرده است. پوستر نمایشگاه، از جمله پوستر امسال، نیز از نقدها برکنار نمانده است. نمایشگاه کتاب تهران از نظر استقبال ناشران و مردم هم فرازوفرودهایی داشته است: برخی سالها پرفروغ بوده و برخی سالها هم با امتناع ناشران و شماری از مردم مواجه بوده است، مسئلهای که در متن مسائل سیاسی و اجتماعی ایران قابل خوانش و فهم است.
امروز، ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۴، سی و ششمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران آغاز به کار میکند. به همین مناسبت، با چهار ناشر مشهدی درباره کم و کیف حضورشان در نمایشگاه و فرصت و اهمیت آن صحبت کردهایم. حضور در نمایشگاه کتاب تهران برای ناشران غیرتهرانی کمی متفاوت تر، سختتر و البته پرهزینهتر است؛ این امر نیز از مسائلی بوده که درباره آن با ناشران صحبت کردهایم.
مهدی نصیرزاده، مدیر نشر «مرندیز» و رئیس اتحادیه ناشران خراسان رضوی، درباره فرصت نمایشگاه کتاب برای ناشران غیرتهرانی میگوید: «حضور در نمایشگاه بی تأثیر نیست، اما، با توجه به شرایط کنونی، چندان تعریفی هم ندارد. میدانید که شرکت در نمایشگاه فقط به بحث فروش مربوط است، برای اینکه از حالت رویداد فرهنگی خارج شده است؛ دراصل، یک فروشگاه است، در صورتی که خیلی از نمایشگاههای معتبر اصلا بحث فروش ندارند.
وقتی فروش نباشد، فرصتی فراهم میشود برای معرفی ناشر و ملاقات با اصحاب قلم. البته نمایشگاه کتاب ۱۰ روزی جنب و جوشی در فضای کتاب ایجاد میکند که این هم حُسنی است. البته رویکرد ناشر برای حضور در نمایشگاه هم مهم است: اگر صرفا بخواهید هزینه و فایده کنید، شاید گاهی وقتها اقتصادی نباشد؛ اما، وقتی جنبه دیگری را هم در نظر داشته باشید که ارتباطی با مراکز پخش یا با نویسندگان و مترجمان برقرار کنید، شاید از این جهت مثبت باشد.
بخشی از ناشران هم برای اینکه کالایشان زودتر به نقدینگی تبدیل شود در نمایشگاه شرکت میکنند. این را هم بگویم که نمایشگاه مجازی در خیلی جاها بُردش از نمایشگاه حضوری بیشتر بود. ما در نمایشگاه مجازی مشتریانی داشتیم از شهرها و روستاهای دورافتاده که این خودش به نوعی عدالت بود، چون همه میتوانستند کتابی را که میخواستند تهیه کنند، بدون اینکه هزینه زیادی برای رفت و آمد و اقامت در تهران بپردازند.
غرفه نشر «مرندیز» در نمایشگاه کتاب تهران امسال حدود ۱۲ متر است و ناشر با حدود ۸۰ عنوان کتاب که چند عنوان آن تازه منتشر شده است در نمایشگاه شرکت میکند. نصیرزاده درباره چینش و جانمایی غرفهها میگوید: «در چند سالی که من در نمایشگاه حضور داشتهام، چینش و جانمایی غرفهها براساس حروف الفبا بوده است. حالا ممکن است چند غرفه جابه جا شود یا غرفهای را به ابتدا یا انتها ببرند. البته سازوکارها باید اصلاح شود و از الگوهایی مانند نمایشگاه کتاب فرانکفورت استفاده شود.»
او یادآور میشود که برای حمایت از ناشران غیرتهرانی ۵۰درصد در هزینه غرفه به آنها تخفیف دادهاند.
محسن خوافی، مدیر انتشارات «ترانه»، نمایشگاه را فرصت خوبی نمیداند و میگوید: «هزینهها خیلی بالاست و به نظر من حضور در نمایشگاه فایدهای ندارد. ما هم، چون ناشر بِرندی شدهایم که دنبال کتاب هایمان میآیند، در نمایشگاه شرکت میکنیم. با این حال، چندان با رغبت شرکت نکردهایم و فقط یکی از کارکنانمان در تهران را برای حضور در غرفه گذاشتهایم و خودمان از مشهد به تهران نمیرویم، چون سودی هم برای ما ندارد. الان دیگر مانند سابق نیست که فروشها بالا بود و شرکت در نمایشگاه ارزش داشت؛ الان کتاب خیلی گران شده و مردم هم آن استطاعت مالی سابق را ندارند و درمجموع به نظرم شرکت در نمایشگاه، به ویژه برای ناشران غیرتهرانی، خوب نیست.»
او بر این باور است که نمایشگاه دیگر حتی فرصتی برای معرفی کتابهای تازه هم نیست: «نمایشگاه برای معرفی کتاب هم چندان اثرگذار نیست، چون فضای مجازی هست و مردم بیشتر کتاب هایشان را در فضای مجازی انتخاب میکنند، مگر آدمهایی که حرفهای کتاب هستند و میآیند و کتابها را بررسی و انداز ورانداز میکنند که این هم خیلی کم است.»
مدیر انتشارات «ترانه» درباره حمایت از ناشران غیرتهرانی میگوید: «حمایتی از ناشران غیرتهرانی نمیشود و من تابه حال ندیدهام. نمایشگاه جای خوب و بد دارد، جای پررفت وآمد و جای کم رفت و آمد دارد. حتی برای ناشران غیرتهرانی جای خوبی در نظر نمیگیرند که به جبران هزینهها کمک کند؛ به ترتیب حروف الفبا میدهند، اما به نظر من خوب نیست.»
طبق اظهارات خوافی، انتشارات «ترانه»، علاوه بر عناوینی که تجدیدچاپ شدهاند، چهار عنوان کتاب جدید در نمایشگاه کتاب عرضه میکند.
عابس قدسی، مدیر نشر «سپیده باوران»، درباره فرصت نمایشگاه کتاب برای ناشران غیرتهرانی میگوید: «نمایشگاه کتاب تهران، چه برای ناشر تهرانی و چه ناشر دیگر شهرها، فرصت مناسبی است، ولی به شرط اینکه یک سری مشکلاتش مرتفع و نمایشگاه کیفیتر بشود؛ اگر این طور نباشد، نمایشگاه محیط خسته کنندهای میشود که رمق شما را برای بازدید مؤثر از غرفهها و آشناشدن با کتابهای جدید و با نویسندگان و مؤلفان میگیرد، و در عمل همان روز اول نفس شما بریده میشود.»
او درباره مشکلات نمایشگاه کتاب میگوید: «یک مسئله این است که بخش اعظمی از نمایشگاه را ناشران -به تعبیر من- بسازبفروش اشغال کردهاند، ناشرانی که پخته خواری میکنند و عناوین مشهور را با ترجمههای نامعتبر و چاپهای بی کیفیت و قیمت گذاریهای غیرمنطقی به فروش میرسانند.
روالی هم داشتند که همیشه در غرفه هایشان کتابها را با تخفیفهای بالا، مثلا تخفیف ۵۰درصدی، عرضه میکردند که، اگر اشتباه نکنم، در یکی-دو سال اخیر نمایشگاه جلوِ این ماجرا را گرفته باشد و اینها دیگر امکان چنین هنرنماییای نداشته باشند. بخش عمده نمایشگاه را اینها اشغال کردهاند؛ یعنی باید کلی در نمایشگاه قدم بزنی و ازدحام جمعیت را تحمل کنی تا برسی به غرفهای که ارزش درنگ کردن و تأمل کردن داشته باشد. مسئله دیگر ناشران حاکمیتی هستند که هر سال در نمایشگاه بهترین و بزرگترین غرفهها را حق مسلم خودشان میدانند.
در این ها، عده معدودی هستند که کارهای خوبی هم منتشر میکنند، اما بسیاری اصلا در بازار نشر جایگاهی ندارند و از این نمایشگاه تا نمایشگاه سال بعد هیچ خبری ازشان نمیتوانی بگیری؛ یعنی اصلا کتابی تولید نمیکنند که ارزش توزیع داشته باشد یا، اگر کتاب خوبی تولید کنند، خودشان برای توزیعش هیچ اهتمامی ندارند و این نمایشگاه را فرصتی میبینند که غرفههای بزرگ را اشغال کنند و مسئولان کشوری را دعوت کنند داخل غرفهها و رزومه سازی کنند برای اعتبار، و تمدید مأموریتشان برای یک سال بعد. این دو مسائلی هستند که نمایشگاه کتاب را، با همه زحماتی که مسئولان برای برگزاری آن میکشند، از کیفیت میاندازند.»
قدسی درباره تقسیم فضاها در نمایشگاه بیان میکند: «فضاها معمولا عادلانه تقسیم نمیشود. اگر مسئولان سالن ناشران داخلی توجهی به نشری دارند و میدانند که زحمتی کشیده و باید بیشتر دیده شود، در موارد خاصی، لطف میکنند، اما، در مواردی، زورشان نمیرسد به نشر فلان بنیاد، نهاد، یا مؤسسه که به نمایشگاه میآید و معمولا، با تماسهایی که از ناحیه بزرگ ترها گرفته میشود، بهترین غرفههای نمایشگاه را تلف میکند.»
مدیر نشر «سپیده باوران» هزینه حضور ناشر غیرتهرانی در نمایشگاه کتاب تهران را بسیار بالا میداند و میگوید: «تسهیلات خاصی به ناشران غیرتهرانی نمیدهند. اتفاقا، یکی از مسائل جدی نمایشگاه کتاب همین است؛ یعنی، اگر کسی که به تهران میآید خودش مکانی برای استراحت نداشته باشد، باید هزینه بسیار سنگینی متحمل شود که در عمل حضور در نمایشگاه را غیرموجه و غیراقتصادی میکند. اگر حمایتی که میکنند تخفیف ۵۰درصدی هزینه اجاره غرفه باشد، باز هم تأثیر چندانی ندارد و هزینههای ناشری را که از مشهد یا تبریز یا شیراز به تهران میآید و میخواهد ۱۰ شب اقامت داشته باشد جبران نمیکند.»
او درباره غرفه این نشر میگوید: «ما غرفه ۱۵متری درخواست و هزینه ۱۵متر را در سایت پرداخت کرده بودیم، اما گویا ۱۲متر نصیبمان شده است. البته از جایی که قرار گرفتهایم راضی هستیم.»
«سپیده باوران» با حدود ۷۵ عنوان کتاب در نمایشگاه شرکت میکند که هشت عنوان آن نخستین بار است که عرضه میشوند.
مدیرعامل انتشارات «به نشر» (انتشارات آستان قدس رضوی)، از میان چهار ناشری که با آنها صحبت کردیم، تنها ناشری است که بی، اما و اگر نمایشگاه را فرصتی مناسب و خوب میداند. او میگوید: «اساسا، اینکه شما یک رویداد یا گردهمایی ملی برای یک صنف در مرکز کشور طراحی کنید که درواقع درمعرض نگاه یک کشور قرار بگیرد، درباره هر صنفی امر پسندیدهای است.
نمایشگاه کتاب فراتر از عرصه نمایش است، بلکه به معنای یک رویداد و اتفاق فرهنگی است که حتی جنبه سیاحت فرهنگی در فضای شهر تهران و کشور را دارد و به نفع ناشران غیرتهرانی است. ما هنوز در کشورمان نتوانستهایم توازن و تعادلی برای سهولت یا کفایت دسترسی به مراکز فرهنگی بزرگ داخل تهران را برای همه فراهم کنیم.
طبیعتا، یک ناشر شهرستانی در اینجا میتواند فضایی در اختیار داشته باشد که مستقیم با مخاطب و مردمی که از اقصانقاط ایران به نمایشگاه میآیند ارتباط برقرار کند. نمایشگاه فرصت و مزیتی است برای دیده شدن کمتردیده شدهها و پرداختن به کتابهایی که احتمالا به دلیل تعدد کتابهای پرنام ونشان دچار یک نوع محدودیتی شدهاند.»
مسعود فرزانه از مساحت و جانمایی غرفه «به نشر» نیز رضایت نسبی دارد و میگوید: «فضایی که ما درخواست کرده بودیم حدود ۱۰۰ متر بود و چیزی که به ما اختصاص دادند حدود ۸۰ متر است. جانمایی اولیه ما غیرمناسب بود و پس از پیگیریها و رایزنیهایی که کردیم جانمایی مان بهتر شد. اما جانمایی اول موردقبول ما نبود و اعتراض کردیم که تغییر کرد.»
«به نشر» ناشری است که با اختلاف بیشترین عنوان کتاب را در نمایشگاه عرضه میکند. فرزانه در این باره بیان میکند: «امسال با ۸۳۵ عنوان کتاب در نمایشگاه شرکت میکنیم. از این تعداد، ۲۸۶ عنوان بزرگ سال است و ۵۴۹ عنوان هم کودک است. درمجموع، ۱۰۶ عنوان چاپ اولی است که نخستین بار در نمایشگاه سی و ششم عرضه میشود. به طور متوسط، ما حدود ۲۵۰ اثر پرفروش داریم که این تعداد هم تجدیدچاپ شده و در نمایشگاه عرضه میشوند.»
او درباره حمایت از ناشران غیرتهرانی نیز چنین دیدگاهی دارد: «من اطلاعی از حمایتهای دولت جدید ندارم. طبیعتا، چرخه نشر در کشور چرخهای است که به حمایت و تسهیلگری دولت نیاز دارد، اما، به نظر من، ما، به جای اینکه بخواهیم با پرداخت یارانه مستقیم به یک صنف یا مصرف کننده، کتاب را پرتیراژ کنیم، بایستی فضای مطالعه و علاقه و فرهنگ مطالعه را با شیوههای نوین و روزآمد در کشور بهبود ببخشیم و اصلاح کنیم یا ارتقا بدهیم.
خودِ این به طور طبیعی چرخه نشر را تقویت میکند، و به طور طبیعی در این بازی همه برندهاند. البته وجود فضای مجازی کمک زیادی به ناشران شهرستانی میکند که فروششان منوط به حضور کتابشان روی پیشخوانهای خیابان انقلاب یا کریم خان تهران نباشد. شما میتوانید از طریق اینستاگرام یا سایر شبکههای اجتماعی کتابتان را عرضه کنید.»